Wprowadzenie
Rozróżnienie statusu konsumenta i przedsiębiorcy w umowach kredytowych ma kluczowe znaczenie dla określenia zakresu ochrony prawnej stron umowy. Wyroki Sądu Najwyższego – II CSKP 914/22 z dnia 18 kwietnia 2023 r. oraz II CSKP 314/22 z dnia 27 maja 2022 r. – wnoszą istotne wytyczne dotyczące kryteriów oceny charakteru czynności prawnych oraz ochrony prawnej konsumentów i przedsiębiorców.
Definicja konsumenta i przedsiębiorcy
Zgodnie z art. 221 Kodeksu cywilnego, konsumentem jest osoba fizyczna dokonująca czynności prawnej z przedsiębiorcą, niezwiązanej bezpośrednio z prowadzoną działalnością gospodarczą lub zawodową. Przedsiębiorcą natomiast jest podmiot, który dokonuje czynności prawnej w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą. W praktyce trudności sprawiają przypadki umów służących celom mieszanym, tj. zarówno konsumenckim, jak i gospodarczym.
Czynności mieszane – kryteria oceny
Wyrok II CSKP 914/22 wskazuje, że o statusie konsumenta decyduje dominujący cel czynności. Jeśli cel związany z działalnością gospodarczą jest ograniczony i nie dominuje w kontekście całej umowy, osoba zawierająca umowę może być uznana za konsumenta. Wyrok odwołuje się do motywów unijnych dyrektyw (m.in. 2011/83/UE), które nakazują uwzględniać osobisty charakter czynności oraz jej kontekst.
W wyroku II CSKP 314/22 Sąd Najwyższy podkreśla, że przeważający gospodarczy cel umowy wyklucza możliwość uznania strony za konsumenta. W sprawie analizowanej przez Sąd umowa kredytu była dedykowana przedsiębiorcom i zawierała postanowienia jednoznacznie wskazujące na jej gospodarczy charakter.
Klauzule umowne a ochrona stron
Oba wyroki wskazują na istotność przejrzystości klauzul umownych. W wyroku II CSKP 314/22 Sąd Najwyższy uznał, że postanowienia pozwalające bankowi jednostronnie ustalać kursy walut naruszają zasady współżycia społecznego (art. 58 § 2 KC) oraz swobodę kontraktową (art. 353¹ KC). Podobne stanowisko wyraził Sąd w wyroku II CSKP 914/22, zwracając uwagę na konieczność ujawnienia konsumenckiego charakteru czynności wobec drugiej strony umowy, np. poprzez celowe niewykorzystywanie danych identyfikacyjnych przedsiębiorcy (NIP, pieczątka).
Znaczenie transparentności klauzul
Wyroki podkreślają, że brak jasnych i obiektywnych kryteriów w klauzulach kursowych może prowadzić do ich nieważności. W wyroku II CSKP 314/22 Sąd Najwyższy wskazał, że nawet w relacjach między przedsiębiorcami konieczne jest zachowanie równowagi kontraktowej, eliminując postanowienia dające jednej ze stron nadmierną przewagę. Wyrok II CSKP 914/22 dodatkowo podkreśla, że transparentność klauzul ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia ochrony praw konsumentów.
Praktyczne wnioski
- Ocena celu umowy – kluczowe znaczenie ma ustalenie, czy cel gospodarczy czynności jest dominujący.
- Transparentność klauzul – banki muszą zapewnić jasne kryteria ustalania kluczowych parametrów umowy.
- Równowaga kontraktowa – nawet w relacjach przedsiębiorca-przedsiębiorca należy eliminować postanowienia prowadzące do nadmiernej przewagi jednej ze stron.
Podsumowanie
Wyroki SN II CSKP 914/22 i II CSKP 314/22 stanowią istotny wkład w rozumienie kryteriów odróżniających status konsumenta od przedsiębiorcy w umowach kredytowych. Podkreślają znaczenie przejrzystości, równowagi kontraktowej oraz szczegółowej analizy celu zawieranej umowy. Dla praktyków prawa i uczestników rynku finansowego wyroki te wyznaczają standardy, które sprzyjają uczciwemu obrotowi gospodarczemu i wzmacniają ochronę praw stron umów kredytowych.