W kontekście stwierdzenia nieważności w całości zawartej z konsumentem przez instytucję bankową umowy kredytu na zakup nieruchomości ze względu na to, że umowa ta zawiera nieuczciwy warunek, bez którego nie może ona dalej obowiązywać, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 stoją na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą skutki prawne wiążące się ze stwierdzeniem nieważności tej umowy w całości są uzależnione od spełnienia przez tego konsumenta warunku zawieszającego, by ów konsument przed sądem krajowym złożył oświadczenie, w drodze którego wskaże, po pierwsze, że nie wyraża zgody na utrzymanie w mocy tego warunku, po drugie, że jest świadomy, z jednej strony, iż nieważność wspomnianego warunku pociąga za sobą stwierdzenie nieważności umowy kredytu na zakup nieruchomości, a z drugiej strony – skutków tego stwierdzenia nieważności, oraz po trzecie, że wyraża zgodę na stwierdzenie nieważności tej umowy – orzekł TSUE w wyroku z dnia 3 maja 2024 r., C-348/23.
W sprawie będącej podstawą pytań prejudycjalnych do TSUE zadanych przez Sąd Okręgowy w Warszawie, strony zawarty umowę kredytu hipotecznego, a kredytobiorcy konsumenci wystąpili do BNP Paribas Bank Polska S.A. o zwrot wszelkich świadczeń, które wpłacili na podstawie tej umowy, co do której żądają stwierdzenia jej nieważności wobec zawartych w niej nieuczciwych warunków przeliczeniowych prowadzących do nieważności umowy.
Zgodnie z regulaminem produktów kredytowych obowiązującym w banku w dacie zawarcia przedmiotowej umowy kredytu, jeżeli zgodnie z dyspozycją kredytobiorcy wypłata środków związanych z kredytem miała nastąpić w innej walucie niż waluta kredytu, to miało to nastąpić po wymianie waluty na PLN. Podobnie w wypadku, gdy na prowadzonym dla kredytobiorcy rachunku prowadzonym w walucie kredytu nie było środków wystarczających na spłatę należności wynikających z umowy kredyt, bank był uprawniony do obciążenia innego rachunku kredytobiorcy, a jeżeli rachunek ten był prowadzony w walucie innej niż waluta kredytu, obciążenie następowało po przeliczeniu danej kwoty na PLN (warunki przeliczeniowe).
Stanowisko przedstawione przez TSUE w wyroku z dnia 3 maja 2024 r., C-348/23 zakłada, że kredytobiorca będący konsumentem nie ma obowiązku składania przed sądem oświadczeń wiedzy i woli odnośnie do skutków stwierdzenia przez sąd nieważności przeliczeniowych klauzul abuzywnych i tym samym nieważności całej umowy kredytu, chyba że wyraźnie godzi się na występowanie w umowie kredytu nieuczciwych klauzul przeliczeniowych.
Jest to ewidentny krok naprzód w stosunku do stanowiska przedstawionego przez TSUE w wyroku z dnia 8 września 2022 r., sygn. C-80/21, w którym TSUE wychodził z założenia, że po pierwsze – sąd krajowy nie może stwierdzić nieważności całej umowy, jeżeli naraziłoby to konsumentów na szczególnie szkodliwe dla nich konsekwencje, a po wtóre – sąd krajowy może zastąpić nieuczciwy warunek, którego nieważność stwierdzono, przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym.
W wyroku C-348/23 TSUE twierdził, że jeżeli konsumenci zostali poinformowani o konsekwencjach związanych z całkowitym unieważnieniem zawartych umów o kredyt i je zaakceptowali, to nie wydaje się, aby została spełniona przesłanka, zgodnie z którą unieważnienie całej umowy naraziłoby konsumentów na szczególnie szkodliwe konsekwencje, wymagane do tego, aby sąd krajowy był uprawniony do zastąpienia nieuczciwego warunku, którego nieważność stwierdzono, przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym.
Odnośnie do dopuszczalności zastąpienia nieuczciwej klauzuli przeliczeniowej przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, to Sąd Najwyższy w składzie całej Izby Cywilnej podjął w dniu 25 kwietnia 2024 r. w sprawie III CZP 25/22 (wcześniej: III CZP 11/21) uchwałę frankową mającą moc zasady prawnej, rozstrzygającą przedstawione przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego zagadnienia prawne dotyczące kredytów indeksowanych do obcej waluty lub w niej denominowanych (tzw. frankowych), w której stwierdził m.in.:
- w razie uznania, że postanowienie umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego odnoszące się do sposobu określania kursu waluty obcej stanowi niedozwolone postanowienie umowne i nie jest wiążące, w obowiązującym stanie prawnym nie można przyjąć, że miejsce tego postanowienia zajmuje inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów (pkt 1 uchwały),
- w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu indeksowanego lub denominowanego umowa nie wiąże także w pozostałym zakresie (pkt 2 uchwały).
Uchwała zapadła większością głosów. Zdania odrębne odnośnie do pkt 2 uchwały zgłosili sędziowie Sądu Najwyższego: Joanna Misztal-Konecka, Beata Janiszewska, Marcin Krajewski, Dariusz Pawłyszcze, Krzysztof Wesołowski i Kamil Zaradkiewicz, a odnośnie do pkt 1 – Dariusz Pawłyszcze.
Treść uchwały Sądu Najwyższego jest wiążąca dla wszystkich składów Sądu Najwyższego orzekających w sprawach kredytów frankowych, nie stoi jednak na przeszkodzie rozwiązaniu sporu pomiędzy konsumentem a instytucją kredytową w formie ugody frankowej na warunkach zaakceptowanych przez obydwie strony.
Wspólny dla obydwu orzeczeń TSUE (C-348/23, C-80/21) wydaje się być wniosek, że przesłanką stwierdzenia nieważności umowy kredytu jest świadomość konsumenta o konsekwencjach związanych z całkowitym unieważnieniem zawartej umowy o kredyt, po poinformowaniu go o tym przez sąd krajowy.
Skoro jednak konsument wytacza powództwo przed sądem krajowym o stwierdzenie przez ten sąd nieważności całej umowy kredytu, to należy domniemywać, że jest świadomy konsekwencji związanych z tym unieważnieniem – chyba, że wyraźnie zgodzi się na występowanie w umowie kredytu nieuczciwych klauzul przeliczeniowych.
Skoro wymagalność wierzytelności konsumenta wobec przedsiębiorcy nie jest uzależniona od złożenia przez konsumenta sformalizowanego oświadczenia, to może on skompensować tę wierzytelność z wierzytelnością przedsiębiorcy, co umożliwia pozasądowe rozwiązywanie sporów pomiędzy stronami.