Interes prawny w żądaniu ustalenia nieistnienia stosunku prawnego
W postanowieniu z dnia 18 września 2024 r., sygn. akt I CSK 2032/23, Sąd Najwyższy wskazał, że możliwość dochodzenia roszczenia o zwrot zapłaconych rat kredytu nie eliminuje a limine interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieistnienia stosunku prawnego w związku z nieważnością umowy kredytu. Wyrok zasądzający świadczenie restytucyjne na rzecz kredytobiorcy nie rozstrzygałby bowiem – ze skutkiem wynikającym z art. 365 § 1 KPC – czy stosunek prawny kredytu istnieje czy nie.
Definicja interesu prawnego w rozumieniu art. 189 KPC
Interes prawny w rozumieniu art. 189 KPC w żądaniu ustalenia nieistnienia stosunku prawnego w związku z nieważnością umowy kredytu występuje w razie niepewności co do istnienia lub treści stosunku prawnego między stronami, której nie można w całości usunąć, rozstrzygając w przedmiocie roszczenia o spełnienie świadczenia.
Z tego względu kredytobiorca, mimo dochodzenia od banku roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia, ma również interes prawny w ustaleniu braku związania umową kredytu, jeżeli umowa nie została jeszcze w całości wykonana. Jest to stanowisko powszechnie przyjęte w judykaturze.
Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2024 r.
W postanowieniu z dnia 23 października 2024 r., sygn. akt I CSK 2061/23, Sąd Najwyższy wskazał, że wprawdzie art. 189 KPC nie może być podstawą ustalenia nieważności umowy, gdyż nieważność umowy jest jedynie przesłanką rozstrzygnięcia o innych żądaniach, w tym o żądaniu ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku kredytu.
Jednak w praktyce orzeczniczej przyjęło się orzekanie o ważności umowy rozumianej jako skrótowe określenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego mającego powstać na mocy spornej umowy. Przy tym, dopóki nieważna umowa nie zostanie wykonana w całości lub z innych przyczyn nie przestanie wiązać, strona umowy ma interes prawny w ustaleniu nieistnienia stosunku kredytu, tj. nieważności umowy kreującej ten stosunek, niezależnie od roszczeń powstałych w związku z wykonaną częścią umowy.
Interes prawny także po wykonaniu umowy
Nawet umowa wykonana powinna kwalifikować się do analizy w zakresie jej nieistnienia również z uwagi na roszczenia kredytodawcy, które mogą zostać skierowane w przyszłości. Interes prawny kredytobiorcy nie zamyka się więc wraz ze spłaceniem zobowiązania kredytowego, ponieważ potrzeba obrony przed innymi roszczeniami związanymi z zawartą umową stanowi o posiadaniu interesu prawnego w ustaleniu nieistnienia zobowiązania z uwagi na nieważność.