W wyroku z dnia 11 czerwca 2024 r. (sygn. II CSKP 1678/22) Sąd Najwyższy ponownie zajął stanowisko w kwestii zastępowania niedozwolonych postanowień umownych, tzw. klauzul abuzywnych, w umowach kredytowych. Sąd orzekł, że eliminacja takich klauzul nie uprawnia sądów do zastępowania ich innymi mechanizmami przeliczeniowymi, takimi jak średni kurs Narodowego Banku Polskiego (NBP).
W uzasadnieniu wyroku podkreślono, że żaden przepis prawa, w tym art. 385¹ oraz art. 358 § 2 Kodeksu cywilnego, nie daje podstaw do zastąpienia klauzuli abuzywnej innym postanowieniem. Sąd Najwyższy stwierdził, że takie działanie byłoby niedopuszczalne, ponieważ prowadziłoby do modyfikacji pierwotnej treści umowy, na którą strony się nie zgodziły.
To orzeczenie wpisuje się w dotychczasową linię orzeczniczą, zgodnie z którą sądy nie są uprawnione do ingerowania w treść umowy poprzez wprowadzanie nowych mechanizmów przeliczeniowych po usunięciu klauzul abuzywnych.
Konsekwencją takiego stanowiska jest to, że po wyeliminowaniu klauzul abuzywnych umowa kredytowa może stać się nieważna w całości lub w części, co rodzi poważne implikacje zarówno dla kredytobiorców, jak i instytucji finansowych. Kredytobiorcy mogą domagać się zwrotu nadpłaconych kwot, podczas gdy banki muszą liczyć się z ryzykiem finansowym związanym z unieważnieniem umów.
W omawianym wyroku Sąd Najwyższy podkreślił, że zastąpienie niedozwolonego postanowienia umownego innym unormowaniem, takim jak średni kurs Narodowego Banku Polskiego (NBP), jest dopuszczalne tylko w określonych warunkach. Warunki te muszą wystąpić łącznie:
1. Brak możliwości dalszego obowiązywania umowy po usunięciu klauzuli abuzywnej
Jeśli po wyeliminowaniu niedozwolonego postanowienia umowa nie może być dalej wykonywana zgodnie z pierwotnymi założeniami stron, konieczne jest rozważenie jej uzupełnienia.
2. Ochrona interesów konsumenta
Zastąpienie klauzuli abuzywnej jest dopuszczalne, gdy unieważnienie całej umowy byłoby niekorzystne dla konsumenta, na przykład narażając go na natychmiastową wymagalność pozostałej kwoty kredytu.
3. Zgoda konsumenta na zastąpienie postanowienia
Konsument musi wyrazić świadomą i dobrowolną zgodę na wprowadzenie nowego postanowienia w miejsce klauzuli abuzywnej.
Sąd Najwyższy zaznaczył, że wprowadzenie nowego mechanizmu przeliczeniowego, takiego jak średni kurs NBP, bez spełnienia powyższych warunków, stanowiłoby niedopuszczalną ingerencję w treść umowy i mogłoby prowadzić do naruszenia równowagi kontraktowej między stronami.
Warto również zauważyć, że w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej podkreśla się, iż zastąpienie niedozwolonego postanowienia jest możliwe tylko wtedy, gdy jego usunięcie skutkowałoby unieważnieniem umowy, co byłoby niekorzystne dla konsumenta, a jednocześnie konsument wyraża na to zgodę.
Podsumowując, zastąpienie klauzuli abuzywnej innym unormowaniem, takim jak średni kurs NBP, jest możliwe tylko wtedy, gdy umowa nie może funkcjonować bez tego postanowienia, unieważnienie umowy byłoby niekorzystne dla konsumenta, a konsument wyraża na to zgodę.