Postanowienie Sądu Najwyższego z 25 września 2024 r. (sygn. akt I CSK 2140/23) rzuca światło na specyfikę roszczeń o stwierdzenie nieważności umów kredytowych. SN przypomina, że takie roszczenia mają charakter uproszczonej formy żądania ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego.
Art. 189 KPC a nieważność umowy
Sąd Najwyższy podkreślił, że zgodnie z art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego można żądać ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego, a nie samej umowy. W praktyce sądowej stwierdzenie nieważności umowy bywa stosowane jako skrót myślowy, który faktycznie odnosi się do kwestii ustalenia, czy dany stosunek prawny – np. wynikający z umowy kredytu – istniał.
Znaczenie dla kredytobiorców
Dla kredytobiorców, zwłaszcza tych zaciągających kredyty denominowane lub indeksowane do waluty obcej, orzeczenie to ma szczególne znaczenie. Stwierdzenie nieważności umowy może być istotnym krokiem w walce z nieuczciwymi klauzulami umownymi, które wpływały na ustalanie wysokości rat kredytu lub zasad spłaty. Jednakże, jak zaznaczył SN, nieważność umowy to nie cel sam w sobie, lecz środek do ustalenia, czy stosunek prawny wynikający z umowy miał skutki w obrocie prawnym.
Praktyczne implikacje
Orzeczenie Sądu Najwyższego wyjaśnia, że dopóki stosunek prawny wynikający z umowy nie zostanie wykonany w całości lub nie wygaśnie z innych przyczyn, strona umowy – np. kredytobiorca – może mieć interes prawny w ustaleniu jego nieistnienia. Taka możliwość istnieje niezależnie od tego, czy kredytobiorca równolegle dochodzi zwrotu nadpłaconych rat.
Skrót redakcyjny czy precyzyjne żądanie?
Choć sądy często posługują się sformułowaniem „stwierdzenie nieważności umowy”, Sąd Najwyższy podkreśla, że w istocie chodzi o ustalenie, czy stosunek prawny miał miejsce. Ta różnica ma znaczenie praktyczne, zwłaszcza w kontekście późniejszych sporów dotyczących skutków prawnych umów zawartych na lata, takich jak kredyty denominowane lub indeksowane do waluty obcej udzielone konsumentom, w tym roszczeń o zwrot świadczeń nienależnych uiszczonych w wyniku wykonania takich umów.